Open source biefstuk, Google Tax & 15 twijfelinnovaties
Ook zo niet genoten van de zomer? De explosie van islamitisch antisemitisme in Europese steden en Putins sancties en raketten brachten het buitenland op een beangstigende manier dichtbij. Door deze wereldbranden wonnen twee “emerging trends” – Doe Het Zelf en delen – wel enorm aan kracht. Het is duidelijker dan ooit: we moeten zelfvoorzienend worden. Daarvoor hebben we een futureproof overheid nodig en innovaties rondom bezit en bescherming. Geen twijfelinnovaties, maar hoopvolle en krachtige ideeën.
Het heden is noch ideaal noch onvermijdelijk. De vrije ruimte waarin we wat kunnen doen aan de weeffouten heet “de toekomst”
“Boldly go where no man has gone before” (dus niet: “blindly”)
Waanzin is steeds opnieuw hetzelfde doen en dan een andere uitkomst verwachten
Feodale trekken
Collega Trendredenaar Ronald van den Hoff waarschuwt in zijn @Trendrede-blog dat de publieke ruimte verdwijnt en de democratie op het spel staat. Dat klopt. Ik zou zelfs verder willen gaan: onze maatschappij is zo langzamerhand feodale trekken gaan vertonen. Het Huis van Thorbecke is aardig in het slop geraakt. We hebben een enorm krachtige en innovatieve economie, maar onze welvaart staat onder druk van weeffouten die decennia lang geen merkbaar effect hadden, en dat nu wel doen. Wat zijn die weeffouten?
De overheid beschermt ons onvoldoende. We zijn niet beschermd tegen woekerpolissen, een miljoen huizen onder water, een ontspoorde financiële sector. Toezicht op banken en woningcorporaties is te laat en te laks. De overheid zwemt in de schulden, stimuleert schuld fiscaal en straft sparen af. De zorgkosten exploderen al decennia – geen oplossing. Het Groningse gas raakt al decennia op (gaat gebeuren rond 2030) – geen alternatief. Met dat gas is niet een spaarpot aangelegd, zoals Noorwegen deed, maar een Überluxe verzorgingsstaat. Regelgeving is een black box van complexiteit (vlg. de Nationale Ombudsman) die zelfs parasitaire nieuwe beroepen oplevert (makelaars voor onbegrijpelijke regelgeving). De overheid is zelf ook een black box: ze weet niet hoeveel personeel of vastgoed ze heeft. ICT-projecten mislukken zo vaak, dat het verstandiger lijkt om het land te laten overnemen door Google Gov. Er is een handhavingskloof die door technologie alleen nog maar groter zal worden: pakkans doorsnee burger te hard rijden 100%, en multinationals ontspringen de belastingdans.
We doen al decennia lang maatschappelijk onverantwoord zaken. Als Poetin de gaskraan dichtdraait kunnen we volgens de kenners binnen een paar uur overschakelen op vloeibaar gas uit Qatar – een islamitische dictatuur. Nou dat is een geruststelling! Qatar bezit 15% van alle gasreserves ter wereld, en verkoopt die al decennia lang aan het Westen voor 30 miljard dollar per jaar. Met dat geld kopen ze het Westen op. Harrods, Deutsche Bank en Porsche bezitten ze al. Het lijkt er echter op dat de tijd voorbij is dat we zaken konden doen met dictaturen zonder gevolgen te merken. We kunnen ons geweten niet veel langer uitschakelen of uitbesteden.
We verarmen. Binnen de eurozone blijkt dat een land niet zijn eigen broek op hoeft te houden. Het mag feestvieren in de tuin van de buren en die vervolgens een rekening sturen. De miljardenbetalingen aan zuidelijke en oostelijke landen betekenen dat oma uit haar verzorgingstehuis wordt gezet en het plaatselijke zwembad wordt gesloten. De EU begroting gaat merendeels op aan een minuscuul deel van de totale economie (inkomenssteun boeren). De EU-begroting zelf is een “dark room” (niet mijn woorden, maar van de voorzitter van de EU) die geen accountantsverklaring waard is. In de EU gaat 130 miljard euro per jaar rond aan subsidies. 25 van de 28 landen weigeren de besteding van EU-subsidies te verantwoorden. Nederland geeft 7 miljard per jaar aan de EU. De EU heeft niet voorkomen dat Griekenland zich de euro in fraudeerde en ook niet dat Letland dat nu weer doet.
Driedeling arbeidsmarkt. Werknemers in loondienst leven in een paradijs. Ze krijgen geld als ze werken, als ze niet werken, als ze ziek zijn, als ze met vakantie gaan, als ze werkloos zijn, ze krijgen een dertiende maand, een pensioen. Helaas weert dit vangnetparadijs nieuwe toetreders. De groeiende groep zelfstandige professionals zonder inkomensbescherming mag zich niet inkopen. Als derde is er een onaanraakbare kaste van bestuurders, CEO’s en bankiers die zich aan elke CAO onttrekken. Ze kunnen declareren wat ze willen, vrijwillig ontslag nemen en toch doorbetaald krijgen.
Deze laatste groep zorgt ook voor de groeiende inkomensongelijkheid, het punt dat Thomas Piketty aanroert. Verdiende een CEO in 1980 een ton Engelse ponden (20 keer modaal), in 2012 verdiende dezelfde goede man 4,2 miljoen Engelse ponden (160 keer modaal).
Hoe groot acht u de kans dat een overheid met dit soort weeffouten futureproof is? Ze kan niet anders dan achter de feiten aanlopen. Ik noem het grondstoffentekort, de dubbele vergrijzing, het gigantische banenverlies door steeds verdergaande automatisering (de Singularity – 3dprinten, robots, slimme software). Maar ook de vermindering van belastinginkomsten onder invloed van de ruil/deel/Doe Het Zelf-economie, en de opkomst van nieuwe monopolies door “exponentiële bedrijven” zoals Amazon. Wanneer wordt de Belastingdienst gerund door Google Tax? Of is dat een twijfelinnovatie die op het eerst gezicht leuk klinkt maar ons in werkelijkheid “achteruit innoveert”, zoals collega Trendredenaar Hilde Roothart zegt?
Hoopvolle toekomst
Er is een zeer hoopvolle, realistische toekomst te schetsen op tal van gebieden: onderwijs, energie, overheid. Dat doen we ook in deze @trendrede weer. Een paar voorbeelden.
We gaan van bezit naar toegang en delen steeds meer: auto’s, huizen, energie, infrastructuur, kennis. We bouwen kleinschalige maar wel verbonden Doe Het Zelf-collectieven: energie-coöperaties, bouw-coöperaties, onderwijs-coöperaties, kredietunies, broodfondsen en werknemersbedrijven. We nemen een abonnement op ge3Dprinte Trendhuizen en zorgen dat bewoners-coöperaties ze bouwen. We zorgen voor futureproof onderwijs met gepersonaliseerd leren en virtuele Harvard basisscholen. In smart cities draait geen airco onnodig, blijft geen parkeerplaats onbenut, en de brandweer heeft de snelste uitruktijden. We kopen een rol licht bij de Karwei in plaats van een rol behang. Afval wordt hergebruikt en zelfrijdende auto’s verminderen files en vergroten de stad. Je laadt al sportend je mobiel op en met de zelfopgewekte thuis-energie los je je hypotheek af. We krijgen nieuwe mondiale bedrijfstakken: de opslag van energie; coöperatief rijden; DNA-specifiek voedsel op maat; zorgrobots, globale markplaatsen.
Maar deze hoopvolle toekomst moet – om realistisch te zijn – wel gebaseerd zijn op een nieuwe overheid. Ofwel de overheid wordt zelf een social startupofwel social startups gaan concurreren met de bestaande overheid. Daarnaast hebben we nieuwe vormen van bezit en bescherming nodig.
Nieuwe vormen van bezit en bescherming
Wat verbindt Hema, NRC en een Amsterdams kinderdagverblijf? Allemaal gefinancierd door hyperkapitalisten die gigantische schulden maken, deze van de belasting aftrekken, en vlak voor doorverkoop of faillissement de helft van de werknemers ontslaan en hun bonus incasseren. Als deze bedrijven bezit waren geweest van het personeel of de klanten, dan had iedereen zijn werk nog gehad en waren niet een paar mensen stinkend rijk geworden. Waarom beginnen de door Amazon bedreigde auteurs niet hun eigen Amazon, in plaats van een rechtsgang? Waarom is Über bezit van Google en Goldman Sachs en niet van de chauffeurs?
We hebben nieuwe vormen van financiering nodig. Decentraal eigenaarschap – social company – doe-het-zelf inkomensbescherming – het netwerk als werkgever, maar ook patentvrije producten, zoals de Tesla-auto en de open source biefstuk, en decentrale energie in het bezit van de burgers.
Het basisinkomen (gratis geld voor iedere burger) klinkt aantrekkelijk maar valt in de categorie “twijfelinnovaties”. Het is onbetaalbaar. De belastingdruk zou zo hoog worden dat er niets meer overblijft. Bovendien is het uitgangspunt verkeerd. Je zorgt niet voor je eigen brood, nee, de buren doen dat. Die moeten dan wel dubbel zo veel werken.
Futureproof innovaties vergen geen waanzinnige hoeveelheden belastinggeld. Ze gaan ervan uit dat je je eigen brood verdient, en dat je samen met andere professionals op een coöperatieve manier je eigen bescherming organiseert. Twee boeiende initiatieven die onze sociale zekerheid kunnen transformeren, zijn het Broodfonds (een alternatief voor een dure arbeidsongeschiktheidsverzekering voor zelfstandigen) en het Werknemersbedrijf (werknemers combineren zelf flexibele contracten en inkomenszekerheid). Van de traditionele overheid die welvaart herverdeelt in een anonieme “black box” gaan we naar kleinere, 100% transparante collectieven van burgers en professionals die het zelf doen: elkaar vertrouwen en elkaar verzekeren. Ruilen en delen dus – niet alleen huizen en auto’s, maar ook inkomen en zekerheid. Het UWV wordt overbodig. Met al deze hoopvolle, krachtige ideeën kunnen we aan de slag.
Marcel Bullinga